Η ανθρωπογενής καταστροφή του περιβάλλοντος αποτελεί ένα θέμα γνωστό σε όλους. Αυτό όμως που συζητιέται έντονα αυτό το διάστημα είναι η ποινικοποίηση της σκόπιμης καταστροφής της βιοποικιλότητας. Συγκεκριμένα, ο όρος «οικοκτονία» (ecocide) έρχεται από τη δεκαετία του 1970 και από τότε έως σήμερα προσπαθεί να ενταχθεί στο Διεθνές Δίκαιο. Το ερώτημα είναι με ποιον ακριβώς ορισμό θα προσδιοριστεί και, αν τελικά γίνει μέρος του Καταστατικού της Ρώμης, θα είναι ένα αποτελεσματικό μέτρο ή θα είναι άλλος ένας νόμος, οι κυρώσεις του οποίου δεν θα εφαρμόζονται;
Είναι σημαντικό στον ορισμό του φαινομένου να μην μπει ο πήχης πολύ ψηλά, διότι θα αποκλειστούν περιπτώσεις εξαιτίας του βάρους της απόδειξης, ούτε όμως να μπει πολύ χαμηλά, διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος του πληθωρισμού εγκλημάτων κατά της ρύπανσης του περιβάλλοντος. Θα πρέπει λοιπόν να βρεθεί η χρυσή τομή, έτσι ώστε να προσδιοριστεί σε ποιο σημείο η καταστροφή του περιβάλλοντος είναι τόσο τρομερή, που θα ενδιαφέρει ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα. Κοινοβουλευτικές πρωτοβουλίες για την αναγνώριση της οικοκτονίας ως διεθνούς εγκλήματος έχουν εμφανιστεί στο Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, την Ισπανία, τις Κάτω Χώρες και τη Σουηδία. Μάλιστα, η Γαλλία προσπαθεί να τη συμπεριλάβει στο εσωτερικό δίκαιο της χώρας.
Στην πραγματικότητα, στο Διεθνές Δίκαιο υπάρχουν τέσσερα διεθνή εγκλήματα: Η γενοκτονία, τα εγκλήματα πολέμου, το έγκλημα επίθεσης και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ορισμένοι νομικοί προτείνουν η οικοκτονία να αντιμετωπιστεί ως έγκλημα πολέμου, ωστόσο το Καταστατικό της Ρώμης για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ) απαιτεί την ύπαρξη επίθεσης που να προκαλεί «μακροπρόθεσμη και σοβαρή ζημία στο περιβάλλον».
Αν και η περιβαλλοντική καταστροφή υποβιβάστηκε σε αδίκημα εν καιρώ πολέμου, δεν έχει ποτέ επιβληθεί ποινή. Η εταιρική και κρατική ευθύνη αποκλείεται επίσης από το Καταστατικό της Ρώμης. Αυτό σημαίνει ότι εταιρείες και κράτη που προκαλούν ρύπανση των υδάτων και του αέρα ή συμμετέχουν σε παράνομη αποψίλωση των δασών και προκαλούν πετρελαιοκηλίδες εν καιρώ ειρήνης δεν μπορούν να διωχθούν για την περιβαλλοντική τους ζημία. Επίσης, το Καταστατικό της Ρώμης ορίζει ότι τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ως «πράξεις που διαπράττονται ως μέρος μιας ευρείας συστηματικής επίθεσης κατά οποιουδήποτε άμαχου πληθυσμού», ορισμός που για πολλούς είναι πολύ «στενός» για να συμπεριλάβει και την οικοκτονία.
Ιστορική αναδρομή
Πρώτη επινόηση του όρου «ecocide» έγινε από τον Αμερικανό βιολόγο Arthur W. Galston, ο οποίος κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης για τον Πόλεμο και την Εθνική Ευθύνη στην Ουάσινγκτον πρότεινε μια νέα διεθνή συμφωνία για την απαγόρευση της οικοκτονίας. Συγκεκριμένα, η οικοκτονία γεννήθηκε μέσα από την καταστροφή που προκάλεσε ένα ζιζανιοκτόνο τη δεκαετία του 1970: Επί δέκα έτη, 19 εκατομμύρια γαλόνια ισχυρών ζιζανιοκτόνων, συμπεριλαμβανομένου του Agent Orange, ψεκάστηκαν σε όλη την ύπαιθρο στο Βιετνάμ, την Καμπότζη και το Λάος, με σκοπό την φυλλόπτωση, έτσι ώστε να μην μπορούν οι μαχητές από το αντίπαλο στρατόπεδο να καλυφθούν στη ζούγκλα. Ωστόσο, μετά τον πόλεμο, οι χημικές ουσίες αποτέλεσαν την αιτία για καρκίνο, νευρολογικές ασθένειες και γενετικές ανωμαλίες σε ανθρώπους που ζούσαν κοντά καθώς και για τον αποδεκατισμό της άγριας ζωής.
Έτσι, το 1972 στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών της Στοκχόλμης για το Ανθρώπινο Περιβάλλον γίνεται αναφορά στα γεγονότα που σημειώθηκαν στον πόλεμο του Βιετνάμ ως «οικοκτονία» από τον πρωθυπουργό της Σουηδίας Ούλοφ Πάλμε. Η αναφορά όμως σε αυτό το φαινόμενο δεν καταγράφηκε στα επίσημα έγγραφα της διάσκεψης. Την επόμενη χρονιά, ο καθηγητής Richard Falk πρότεινε μια διεθνή σύμβαση για το έγκλημα της οικοκτονίας, με ένα άρθρο του που δημοσιεύτηκε από το Revue Belge de Droit International. Ήταν ο πρώτος επίσημος ορισμός του «ecocide». Μάλιστα, το 1978 η υποεπιτροπή του ΟΗΕ για την πρόληψη των διακρίσεων και την προστασία των μειονοτήτων πρότεινε την προσθήκη της «οικοκτονίας» στη Σύμβαση για τη Γενοκτονία καθώς και την επανεισαγωγή της πολιτιστικής γενοκτονίας στον κατάλογο των απαγορευμένων πράξεων.
Νομικός ορισμός
Μέχρι το τέλος του 2020, ενώ ο κόσμος είχε επικεντρωθεί στην πανδημία του κορονοϊού, μια ομάδα εμπειρογνωμόνων του Διεθνούς Δικαίου συναντήθηκε για να καταρτίσει έναν νομικό ορισμό για την οικοκτονία που να είναι διεθνώς αποδεκτός. Έτσι, η οικοκτονία ορίστηκε ως «πράξεις ή παραλείψεις που διαπράχθηκαν εν καιρώ ειρήνης ή πολέμου από κυβερνήσεις ή από οποιαδήποτε εταιρεία ή άλλη οντότητα και τα ανώτερα στελέχη της οποίας προκαλούν ευρεία ή μακροπρόθεσμη οικολογική, κλιματική ή πολιτιστική απώλεια ή βλάβη ή καταστροφή στο οικοσύστημα και τα εδάφη, μειώνοντας έτσι σοβαρά την ειρηνική απόλαυση αυτών των οικοσυστημάτων και εδαφών από τους κατοίκους». Ο ορισμός αυτός σημαίνει ότι οι πολιτικοί ηγέτες και τα στελέχη εταιρειών θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν κατηγορίες και φυλάκιση για «οικοκτόνες» πράξεις.
Ο προτεινόμενος ορισμός πρόκειται να εμπλουτίσει το διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο και ίσως επιταχύνει την 30χρονη πρόταση για τη δημιουργία ενός Διεθνούς Περιβαλλοντικού Δικαστηρίου και επεκτείνει το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον, ώστε να περιλαμβάνει το δικαίωμα στην ελευθερία από την οικοκτονία, που απειλεί ουσιαστικά την ίδια τη ζωή. Αυτό θα ενισχύσει την ανταπόκριση στις παγκόσμιες προκλήσεις του 21ου αιώνα, δηλαδή τα περιβαλλοντικά εγκλήματα που σχετίζονται με την αύξηση της απώλειας της βιοποικιλότητας και την επιτάχυνση των κλιματικών καταστροφών που απειλούν την ειρήνη, την ασφάλεια, την υγεία και την ευημερία του κόσμου.
Η οικοκτονία βρίσκει θιασώτες
Η εκστρατεία για την ποινικοποίηση της οικοκτονίας έχει αποκτήσει δυναμική μεταξύ ακαδημαϊκών, υπευθύνων χάραξης πολιτικής, υπερασπιστών του κλίματος και της παγκόσμιας κοινωνίας των πολιτών. Αποτελεί μια προσπάθεια να μετατραπεί η οικοκτονία σε ένα διεθνές έγκλημα ισοδύναμο με τη γενοκτονία και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, και η οποία αποκτά δυναμική και στην Ε.Ε. «Οι επαναστάσεις είναι μερικές φορές σιωπηλές» είχε δηλώσει στο politico η Marie Toussaint, Γαλλίδα Πράσινη ευρωβουλευτής. «Η οικοκτονία είναι το πιο σοβαρό περιβαλλοντικό έγκλημα. Διεξάγεται κυρίως έξω από τα σύνορά μας από παράγοντες ευρωπαϊκούς ή ακόμη και γαλλικούς, οι οποίοι δεν τιμωρούνται. Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα». Ο Γάλλος Πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν είναι ένας από τους λίγους παγκόσμιους ηγέτες που υποστηρίζουν ανοιχτά την ιδέα και ο οποίος τόνισε ότι οι αρχηγοί κυβερνήσεων που «σκόπιμα» αποτυγχάνουν στην προστασία του περιβάλλοντος θα πρέπει να «λογοδοτούν για τα αδικήματά τους ενώπιον του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου».
Οι υπερασπιστές του θέματος ελπίζουν ότι με αυτόν τον τρόπο θα σταλεί ένα πιο αυστηρό μήνυμα. «Θα είχε επιπτώσεις [...] γνωρίζοντας ότι υπάρχει μια μικρή πιθανότητα δίωξης, το οποίο μπορεί να πειθαρχήσει τους δράστες, κάτι που σε διαφορετική περίπτωση δεν θα τους ένοιαζε. Είναι λοιπόν πολιτικό το μήνυμα» δήλωσε η Christina Voigt, ειδική στο διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Όσλο.
Μέχρι στιγμής οι διώξεις αφορούν το εθνικό δίκαιο κάθε χώρας για προβλήματα που προκλήθηκαν στο περιβάλλον. Μάλιστα, ορισμένες κυβερνήσεις παραβιάζουν τακτικά τις διεθνείς περιβαλλοντικές συμφωνίες που έχουν υπογράψει. Ορισμένες εταιρείες θεωρούν τα πρόστιμα κόστος επιχειρηματικής δραστηριότητας. «Δεν υπάρχει διεθνές ποινικό δίκαιο που να μπορεί να εφαρμοστεί, καθαρά και άμεσα, σε πολλές από τις επιθέσεις στο φυσικό περιβάλλον μας – είτε αφορά την υποβάθμιση των δασών, τη δηλητηρίαση ποταμών ή την εξαφάνιση ειδών ζώων» δήλωσε ο Richard J. Rogers, δικηγόρος για τα ανθρώπινα δικαιώματα που εργάστηκε για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.
Ωστόσο, η επέκταση του Καταστατικού της Ρώμης μπορεί να συσσωρεύσει περισσότερη δουλειά για το Διεθνές Δικαστήριο, το οποίο είναι ήδη υπερφορτωμένο. Το ΔΠΔ είναι ένα έσχατο δικαστήριο, το οποίο δεν διαθέτει ακόμα δικές του δυνατότητες επιβολής. Χρειάζεται τις εθνικές αρχές για να εκτελέσουν τις αποφάσεις του. Επίσης, η εμβέλεια του Δικαστηρίου έχει όρια: Ορισμένες από τις μεγαλύτερες δυνάμεις του κόσμου –συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, της Κίνας, της Ρωσίας, της Ινδίας, της Ινδονησίας, της Σαουδικής Αραβίας, του Πακιστάν και της Τουρκίας– δεν είναι μέλη.
Εθνικοί νόμοι για την οικοκτονία
Τι γίνεται όμως με τους υπάρχοντες εθνικούς νόμους για τα περιβαλλοντικά εγκλήματα; Είναι ουσιώδες να εφαρμόζονται οι νόμοι και η διεθνή κοινότητα να πιέζει προς αυτή την κατεύθυνση πριν προχωρήσουμε τελικά στην ένταξη της οικοκτονίας στο Διεθνές Δίκαιο. Οι χώρες λοιπόν που έχουν συμπεριλάβει στη νομοθεσία τους την οικοκτονία είναι:
Ρωσία - Άρθρο 358: Η μαζική καταστροφή της χλωρίδας και πανίδας, η ρύπανση της ατμόσφαιρας ή μόλυνση των υδάτινων πόρων, καθώς και η ανάληψη άλλων δράσεων που μπορούν να προκαλέσουν οικολογική καταστροφή, τιμωρούνται με στέρηση της ελευθερίας για περίοδο 12 έως 20 ετών.
Καζακστάν - Άρθρο 161: Η μαζική καταστροφή της χλωρίδας ή της πανίδας, η ρύπανση της ατμόσφαιρας, της γης ή των υδάτινων πόρων, καθώς και η διάπραξη άλλων πράξεων που προκάλεσαν ή είναι ικανές να προκαλέσουν οικολογική καταστροφή, τιμωρείται με φυλάκιση για περίοδο από 10 έως 15 έτη.
Δημοκρατία της Κιργιζίας - Άρθρο 374: Η μαζική καταστροφή της χλωρίδας και της πανίδας, η ρύπανση της ατμόσφαιρας ή των υδάτινων πόρων, καθώς και η ανάληψη άλλων δράσεων που μπορούν να προκαλέσουν οικολογική καταστροφή, τιμωρούνται με στέρηση της ελευθερίας για περίοδο 12 έως 20 ετών.
Τατζικιστάν - Άρθρο 400: Η μαζική καταστροφή της χλωρίδας και της πανίδας, η ρύπανση της ατμόσφαιρας ή των υδάτινων πόρων, καθώς και άλλες δράσεις που ενδέχεται να προκαλέσουν οικολογικές καταστροφές τιμωρείται με φυλάκιση για περίοδο 15 έως 20 ετών.
Γεωργία - Άρθρο 409:
- Η οικοκτονία, δηλαδή η μόλυνση της ατμόσφαιρας, του εδάφους, των υδάτινων πόρων, η μαζική καταστροφή της πανίδας ή της χλωρίδας, ή οποιαδήποτε άλλη ενέργεια που θα μπορούσε να οδηγήσει σε οικολογική καταστροφή, τιμωρείται με φυλάκιση από 10 έως 20 χρόνια.
- Η ίδια πράξη που διαπράχθηκε κατά τις ένοπλες συγκρούσεις, τιμωρείται με φυλάκιση από δεκατέσσερα έως είκοσι έτη ή με ισόβια κάθειρξη.
Λευκορωσία - Άρθρο 131: Η σκόπιμη μαζική καταστροφή της χλωρίδας ή της πανίδας ή η ρύπανση της ατμόσφαιρας ή των υδάτινων πόρων ή η διάπραξη άλλων εσκεμμένων ενεργειών ικανών να προκαλέσουν οικολογική καταστροφή (οικοκτονία) τιμωρούνται με φυλάκιση από 10 έως 15 έτη.
Ουκρανία - Άρθρο 441: Η μαζική καταστροφή της χλωρίδας και της πανίδας, η δηλητηρίαση των πόρων του αέρα ή των υδάτων, καθώς και κάθε άλλη ενέργεια που μπορεί να προκαλέσει περιβαλλοντική καταστροφή, τιμωρείται με φυλάκιση από 8 έως 15 έτη.
Μολδαβία - Άρθρο 136: Η σκόπιμη μαζική καταστροφή της χλωρίδας και της πανίδας, η ρύπανση της ατμόσφαιρας ή των υδάτινων πόρων και η διάπραξη άλλων πράξεων που μπορεί να προκαλέσουν ή προκαλούν οικολογική καταστροφή, τιμωρούνται με φυλάκιση από 10 έως 15 χρόνια.
Αρμενία - Άρθρο 394: Η μαζική καταστροφή της χλωρίδας ή της πανίδας, η μόλυνση του περιβάλλοντος, των εδαφών ή των υδάτινων πόρων, καθώς και η εφαρμογή άλλων δράσεων που προκαλούν οικολογική καταστροφή, τιμωρείται με φυλάκιση από 10 έως 15 χρόνια.
Βιετνάμ - Άρθρο 422: Σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα του Βιετνάμ (1990), η «οικοκτονία, δηλαδή η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος», που διαπράττεται είτε σε εποχή ειρήνης είτε πολέμου, συνιστά έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.
Σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα του Βιετνάμ (1999), «οικοκτόνες πράξεις ή πράξεις που καταστρέφουν το φυσικό περιβάλλον», που διαπράττονται σε περίοδο ειρήνης ή πολέμου, αποτελούν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
Ο Ποινικός Κώδικας του Βιετνάμ (2015), ο οποίος περιλαμβάνει εγκλήματα πολέμου, αναφέρει: Άρθρο 422. Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας
1. Κάθε άτομο που, είτε σε ειρήνη είτε σε καιρό πολέμου, διαπράττει γενοκτονία εναντίον του πληθυσμού μιας περιοχής, καταστρέφει πηγές διαβίωσης, την πολιτιστική ή πνευματική ζωή ενός έθνους ή ενός κυρίαρχου εδάφους, διαταράσσει τα θεμέλια μιας κοινωνίας προκειμένου να την σαμποτάρει, ή διαπράττει άλλες πράξεις γενοκτονίας ή καταστρέφει το περιβάλλον θα τιμωρηθεί με ποινή φυλάκισης 10-20 ετών, ισόβια κάθειρξη ή θάνατο.
2. Εάν το αδίκημα διαπράττεται υπό πίεση ή από εντολές που δόθηκαν από ανώτερους αξιωματικούς, ο εντολέας θα τιμωρηθεί με ποινή φυλάκισης 10-20 ετών.
Η οικοκτονία αποτελεί αμαρτία για τους καθολικούς;
Ο Πάπας Φραγκίσκος του Βατικανού περιγράφει την οικοκτονία ως «μαζική μόλυνση του αέρα, της γης και του νερού ή οποιαδήποτε ενέργεια ικανή να προκαλέσει οικολογική καταστροφή» και πρότεινε να το κάνει αμαρτία για τους καθολικούς. Ο Πάπας υποστήριξε την προσθήκη της περιβαλλοντικής διαχείρισης στα χριστιανικά έργα ελεημοσύνης. «Η κλιματική αλλαγή συμβάλλει στη σπαραξικάρδια προσφυγική κρίση. Οι φτωχοί του κόσμου, αν και λιγότερο υπεύθυνοι για την κλιματική αλλαγή, είναι πιο ευάλωτοι και πάσχουν ήδη από τις επιπτώσεις της» επισήμανε ο Πάπας. «Το πρώτο βήμα είναι να αναγνωρίσουμε ταπεινά το κακό που κάνουμε στη Γη μέσω της ρύπανσης, της σκανδαλώδους καταστροφής των οικοσυστημάτων και της απώλειας της βιοποικιλότητας, καθώς και το φάσμα της κλιματικής αλλαγής» δήλωσε ο Νιγηριανός καρδινάλιος Πίτερ Τέρκσον, δεξί χέρι του Πάπα για περιβαλλοντικά θέματα.
Τι πιστεύουν οι Ευρωπαίοι για την περιβαλλοντική καταστροφή
Έρευνα του Ευρωβαρόμετρου που δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο του 2020 έδειξε ότι το 94% των πολιτών σε όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. δηλώνουν ότι η προστασία του περιβάλλοντος είναι σημαντική για τους ίδιους. Επιπλέον, το 91 % των πολιτών δήλωσαν ότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί σοβαρό πρόβλημα στην Ε.Ε. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι απαραίτητη για την προστασία του περιβάλλοντος, σύμφωνα με το 83% των ερωτηθέντων.
Σύμφωνα με την έρευνα, οι πολίτες επιθυμούν να γίνουν περισσότερα για την προστασία του περιβάλλοντος και πιστεύουν ότι την ευθύνη θα πρέπει να αναλάβουν από κοινού οι μεγάλες εταιρείες και η βιομηχανία, οι εθνικές κυβερνήσεις και η Ε.Ε. καθώς και οι ίδιοι οι πολίτες. Οι πολίτες που ερωτήθηκαν θεωρούν ότι οι πιο αποτελεσματικοί τρόποι αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων είναι να «αλλάξουμε τον τρόπο που καταναλώνουμε» και να «αλλάξουμε τον τρόπο που παράγουμε και πραγματοποιούμε τις εμπορικές μας συναλλαγές».
Η αλλαγή του κλίματος, η ατμοσφαιρική ρύπανση και τα απόβλητα είναι τα τρία σημαντικότερα περιβαλλοντικά ζητήματα, σύμφωνα με τα πορίσματα της έρευνας. Πάνω από τα 3/4 (78%) όσων απάντησαν πιστεύουν ότι τα περιβαλλοντικά ζητήματα έχουν άμεση επίδραση στην καθημερινή τους ζωή και υγεία. Περισσότεροι από οκτώ στους δέκα πολίτες ανησυχούν για τις επιπτώσεις των χημικών ουσιών που υπάρχουν στα προϊόντα καθημερινής χρήσης.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, η Επιτροπή πρότεινε τον Σεπτέμβριο του 2020 να αυξήσει τον στόχο μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου για το 2030 σε τουλάχιστον 55% σε σύγκριση με το 1990. Έκτοτε, οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν θεσπίσει νόμους για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου τουλάχιστον κατά 40% έως το 2030 σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990. Η Ευρωπαϊκή Ένωση συμφώνησε για έναν νέο στόχο μείωσης κατά 55% τον Δεκέμβριο.
Αυξήθηκαν οι θάνατοι των υπερασπιστών του περιβάλλοντος
«Προστατέψτε τους υπερασπιστές του περιβάλλοντος από τον εκφοβισμό και τη βία» προτρέπουν οι ευρωβουλευτές. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι έτοιμο να καλέσει την Ε.Ε. και τις τρίτες χώρες να υποστηρίξουν σθεναρά τους υπερασπιστές των περιβαλλοντικών δικαιωμάτων σε όλο τον κόσμο και να αναγνωρίσει το «ecocide» ως διεθνές έγκλημα. Σύμφωνα με την έκθεση Global Witness του 2020, 212 ακτιβιστές της γης και του περιβάλλοντος σκοτώθηκαν το 2019. Αυτοί οι θάνατοι είναι αυξημένοι κατά 30% σε σύγκριση με το 2018. Περίπου το 40% αυτών των θυμάτων ήταν ιθαγενείς και παραδοσιακοί γαιοκτήμονες και περισσότερα από τα 2/3 των δολοφονιών πραγματοποιήθηκαν στη Λατινική Αμερική.
Τελικά, είναι δυνατή η προστασία του περιβάλλοντος;
Η ένταξη της οικοκτονίας στο Διεθνές Δίκαιο αποτελεί πρόκληση. Όταν ο κόσμος μεταφράζεται σε οικονομικούς δείκτες, οι περιορισμοί που τίθενται για την προστασία του περιβάλλοντος βρίσκουν αντιδράσεις από τον επιχειρηματικό και πολιτικό κόσμο. Στην εποχή του παγκόσμιου καπιταλισμού, η προστασία του περιβάλλοντος είναι δυνατή; Κάποιοι υποστηρίζουν ότι χρειάζεται να περιοριστεί η οικονομική ελευθερία για να επιτευχθούν θετικές περιβαλλοντικές μετρήσεις. Τα οικονομικά κίνητρα, όπως οι φοροελαφρύνσεις, ενδεχομένως να δράσουν δελεαστικά στη λήψη και την τήρηση οικολογικών μέτρων.
Επίσης, οι ανεπτυγμένες χώρες έχουν την τεχνολογία και το επιστημονικό υπόβαθρο για να στηρίξουν οικονομίες φιλικές προς το περιβάλλον. Το θέμα είναι αν θα βοηθήσουν τις υπανάπτυκτες και τις αναπτυσσόμενες προς αυτό τον δρόμο. Δεν αρκεί να κουνάμε το δάχτυλο σε υποβαθμισμένες περιοχές του κόσμου, χωρίς οι πλούσιες χώρες να αναλάβουν την ευθύνη του διαμοιρασμού του πλούτου και της τεχνογνωσίας.
Καθώς θα ψάχνουμε να βρούμε ποιος ευθύνεται περισσότερο για τη μόλυνση του περιβάλλοντος, ας μην ξεχνάμε ότι είμαστε κάτοικοι και όχι ιδιοκτήτες της Γης και ότι τίποτα δεν διαρκεί για πάντα.
