Ο Ναός των ναών, το κέντρο της Πίστης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, επί περίπου δέκα αιώνες, το σημείο αντάμωσης της ανυπέρβλητης λάμψης της πάλαι ποτέ Βασιλεύουσας και τώρα πια, την συλλογικής μνήμης της Ρωμιοσύνης, η Αγία Σοφία άρχισε να έχει παλμό μια τέτοια μέρα πριν 1483 χρόνια.
Του Γιάννη Βασιλακόπουλου
Νιώθεις μαγεία, πραγματική σύγκορμη ανατριχίλα, όταν κοιτάς την Πόλη των Πόλεων ένα γλυκοχάραμα να λούζεται σιγά – σιγά από τα χρώματα του ουρανού εκείνην την ώρα. Κι η Αγία Σοφία επιβλητικό και αιώνιο, όχι απλό μνημείο, μα σύμβολο άφθαρτο στους αιώνες, σημείο αναφοράς της Κωνσταντινούπολης, όσο κι αν έχει κακοπάθει στο πέρασμα των Καιρών.
Σάμπως αυτή να ήταν η εντολή που έδωσε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός στους αρχιτέκτονες Ανθέμιο και Ισίδωρο όταν αποφάσισε να κατασκευάσει την εκκλησία από την αρχή, στον ίδιο χώρο, αλλά πολύ πιο επιβλητική, για να δεσπόζει στην τότε Βασιλεύουσα. Αυτό είδε στα θυρανοίξια και ακούστηκε να αναφωνεί θριαμβευτικά, το μνημειώδες: «Νενίκηκά σε Σολομών». Αυτό το μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς τόλμησε να βεβηλώσει αυτόν τον ασχημόφτιαχτο χρόνο που φεύγει ο αλαζόνας νεοσουλτάνος μετατρέποντας το σε τζαμί. Αλλά δεν ήταν η πρώτη φορά που το ιερό σύμβολο της Χριστιανοσύνης και της Ρωμιοσύνης κακόπαθε στη μακραίωνη ιστορία του … Αλλά πάντα άντεχε. Και αντέχει.
Ο πρώτος ναός
Ο πρώτος ναός της Αγίας Σοφίας, τύπου ξυλόστεγης βασιλικής, θεμελιώθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο το 330 μ.Χ. όταν μετέφερε την πρωτεύουσα της παραπαίουσας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από την Ρώμη στην Νέα Ρώμη (Κωνσταντινούπολη αργότερα). Η ανέγερση του ναού ολοκληρώθηκε από τον γιο του Κωνστάντιο και τα εγκαίνια έγιναν στις 15 Φεβρουαρίου 360. Κατά την διάρκεια της βασιλείας του Αρκαδίου, το 404, ο πρώτος ναός πυρπολήθηκε από εξαγριωμένους υποστηρικτές του Ιωάννη του Χρυσόστομου, τον οποίο είχε εξορίσει η αυτοκράτειρα Ευδοξία. Η Αγία Σοφία ξανακτίσθηκε ως ξυλόστεγη βασιλική από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β' και τα εγκαίνια έγιναν στις 11 Ιανουαρίου 415 από τον πατριάρχη Αττικό. Όμως ο ναός θα πυρποληθεί εκ νέου, το 532, κατά τη Στάση του Νίκα.
Οι διαστάσεις του ναού
Είναι σημαντικό να γραφτεί εδώ ότι ακριβώς στο σημείο που χτίστηκε η Αγία Σοφία – αποτελεί το πρώτο κτήριο που αιχμαλωτίζει το μάτι καθώς μπαίνει κάποιος στην Προποντίδα – είχε επιλεγεί για να χτίσουν τους ναούς τους, αιώνες πριν από τους χριστιανούς, οι εθνικοί – έτσι ονομάζονταν οι ειδωλολάτρες. Εν τέλει εκεί οι Χριστιανοί θα γιορτάσουν πλήθος θριάμβων, θα θρηνήσουν συμφορές και θα αποθεώσουν όλους τους νέους αυτοκράτορες. Ο ναός έχει μέγιστες διαστάσεις 77x72 μέτρα και ο εντυπωσιακός τρούλος που κυριαρχεί σε όλη την σύνθεση, έχει διάμετρο 33 μέτρα και ύψος από το δάπεδο 62 μέτρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι κανένας από τους δύο αρχιτέκτονες - δημιουργούς της Αγίας Σοφίας, ούτε ο Ανθέμιος, ούτε ο Ισίδωρος, δεν ευτύχησε να δει το έργο τελειωμένο, καθώς πέθαναν πριν από την ολοκλήρωσή της.
Το 626, όταν η Κωνσταντινούπολη σώθηκε από την πολιορκία Αβάρων και Περσών, εψάλη εκεί για πρώτη φορά εκεί ο Ακάθιστος Ύμνος. Το 860, όταν την Κωνσταντινούπολη πολιόρκησαν οι Ρως (Ρώσοι), ο πατριάρχης Φώτιος πήρε το πέπλο της Θεοτόκου, που φυλασσόταν στην Αγία Σοφία και το εμβάπτισε στην θάλασσα. Τότε προκλήθηκε μεγάλη θαλασσοταραχή που κατέστρεψε τον εχθρικό στόλο, σύμφωνα με την παράδοση.
Περίοδος Εικονομαχίας
Την εποχή της Εικονομαχίας (726-843) απομακρύνθηκαν από την Αγία Σοφία οι εικόνες και κάθε είδους αναπαράσταση των θείων και αγίων προσώπων. Επί πατριαρχίας του εικονομάχου πατριάρχη Νικήτα Α (766-780) μόνο ο σταυρός εξέφραζε την ταύτιση της Αγίας Σοφίας με την χριστιανική θρησκεία. Στις 16 Ιουλίου 1054 μέσα στην Αγία Σοφία εκτυλίχθηκε ένα από τα σοβαρότερα επεισόδια του εκκλησιαστικού Σχίσματος, όταν ο απεσταλμένος του Πάπα καρδινάλιος Ουμβέρτος επέθεσε επιδεικτικά τη Βούλα Αφορισμού του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου στην Αγία Τράπεζα, πριν από την έναρξη της Θείας Λειτουργίας. Κατά την διάρκεια της Λατινοκρατίας (1204-1261), η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και έδρα του Λατίνου Πατριάρχη.
Λίγο πριν το τέλος
Η τελευταία λειτουργία τελέστηκε στις 29 Μαΐου 1453. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, αφού προσευχήθηκε μαζί με το λαό και ζήτησε συγγνώμη για τα λάθη του, έφυγε για τα τείχη, όπου έπεσε μαχόμενος. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τζαμί από τον Μωάμεθ Β’ τον Πορθητή και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και την ίδρυση του σύγχρονου Τουρκικού Κράτους από τον Κεμάλ Ατατούρκ, μετατράπηκε σε μουσείο με απόφαση του υπουργικού συμβουλίου στις 24 Νοεμβρίου 1934.
Η Αγία Σοφία ως μουσείο άνοιξε τις πύλες της την 1η Φεβρουαρίου 1935 και στις 6 Δεκεμβρίου 1985, ανακηρύχθηκε από την UNESCO, Μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
