Ο πνευματικός του Ανδρέα Παπανδρέου εξομολογείται την άγνωστη σχέση του Ανδρέα με τη θρησκεία
Του Κώστα Παππά
Ο Ανδρέας Παπανδρέου υπήρξε μια πολιτική προσωπικότητα η οποία σημάδεψε τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες του 20ου αιώνα. Πολιτικός που στη διάρκεια της πολυετούς σταδιοδρομίας του απέκτησε πολλούς φανατικούς φίλους, αλλά και εχθρούς. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που επικρίνουν με σφοδρότητα ή επιδοκιμάζουν πολιτικές του επιλογές.
Εκείνο που μάλλον θεωρείται βέβαιο είναι ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου υπήρξε τα χρόνια της δόξας του μια ηγεμονική προσωπικότητα για τον πολιτικό βίο της Ελλάδας. Ένας άνθρωπος που είχε το χάρισμα να κατευθύνει τα πλήθη και να δημιουργεί έντονα συναισθήματα. Το πόσο εύστοχος ή όχι ήταν στις πολιτικές του επιλογές δεν είναι κάτι που θα απασχολήσει το κείμενο αυτό, άλλωστε κάτι τέτοιο είναι εργασία του ιστορικού του μέλλοντος και των πολιτικών επιστημόνων. Εκείνο στο οποίο εμείς επιχειρήσαμε να ρίξουμε περισσότερο φως είναι στη διερεύνηση της σχέσης του Ανδρέα Παπανδρέου με τη θρησκεία.
Είναι αλήθεια πως στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο άλλοτε ακμαίος πολιτικός , ο οποίος δε φημιζόταν και για τις ιδιαίτερες σχέσεις του με την Εκκλησία, πραγματοποίησε μια στροφή με έντονες υπαρξιακές και θρησκευτικές αναζητήσεις. Αυτή η αλλαγή στάσης του ξένισε πολλούς συντρόφους του από τον σοσιαλιστικό χώρο, οι οποίοι μάλιστα τον επέκριναν με σφοδρότητα για την επιλογή του αυτή. Είναι όμως προφανές ότι αυτά τα τελευταία χρόνια της ζωή του ο Ανδρέας Παπανδρέου ξεκίνησε έναν υπαρξιακό διάλογο τον οποίο ανοίγουν οι περισσότεροι άνθρωποι μπροστά στην ασθένεια, την αδυναμία και το ενδεχόμενο του θανάτου. Οι συνεχείς περιπέτειες της υγείας του και η σαφής επιρροή που ασκούσε πάνω του η σύζυγός του Δήμητρα Λιάνη Παπανδρέου ήταν καθοριστικοί παράγοντες σε αυτή τη μεταστροφή και την περαιτέρω διερεύνηση θεμάτων που αφορούσαν την πίστη. Άλλωστε ο Ανδρέας Παπανδρέου καταγόταν από μια ιερατική οικογένεια. Δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι ο παππούς του ήταν ιερέας. Σε αυτή μας την προσπάθεια επικοινωνήσαμε με τον πνευματικό του Ανδρέα Παπανδρέου τον π. Τιμόθεο Ηλιάκη, τον άνθρωπο που έζησε από κοντά τα τελευταία χρόνια του πρώην Πρωθυπουργού.
Ο ιερέας που υπηρετεί ως εφημέριος στον ιερό ναό Αγίου Κοσμά του Αιτωλού στην Νέα Φιλαδέλφεια μας μίλησε γι' αυτή την τελευταία περίοδο της ζωής του πολιτικού άνδρα. Σε μια συνέντευξη «ποταμό» ανέφερε περιστατικά από αυτές τις αναζητήσεις του πρώην Πρωθυπουργού, καθώς και περιστατικά που αναδεικνύουν την εικόνα ενός άγνωστου στους περισσότερους Ανδρέα Παπανδρέου. Κάποια από αυτά αποτυπώνονται για πρώτη φορά στον τύπο.
Η γνωριμία με τον Ανδρέα
Ρωτήσαμε αρχικά τον π. Τιμόθεο για το πώς πραγματοποιήθηκε αυτή του η γνωριμία με τον ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ και μας απάντησε σχετικά: «Η γνωριμία μου με τον Ανδρέα Παπανδρέου ξεκίνησε μέσα από την κυρία Δήμητρα Παπανδρέου με την οποία συνδεόμαστε παλαιότερα με φιλία. Εκείνη παντρεύτηκε τον Πρόεδρο και τότε τον γνώρισα κι εγώ.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν άρχοντας σαν άνθρωπος, ήταν άρχοντας και σαν πολιτικός. Θέλω να πω ένα περιστατικό που έρχεται στο νου μου από την πρώτη μας γνωριμία και αυτό δίνει και απάντηση στο ερώτημά σας για το πώς ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου και σαν άνθρωπος. Κάποια στιγμή συναντηθήκαμε για πρώτη φορά. Το είχαμε ρυθμίσει έτσι ούτως ώστε να συνοδεύεται η συνάντησή μας στο σπίτι τους και με έναν αγιασμό. Τότε ήταν η εποχή που πολλοί ζητούσαν να καταργηθεί από το απολυτίκιο «Σώσον κύριε τον λαόν σου» η φράση «νίκας τοις Βασιλεύσι». Εγώ είμαι αυστηρός σε θέματα τυπικού και όταν μου είπαν ότι θα κάνω αγιασμό στο σπίτι του Προέδρου, δεν τον γνώριζα ακόμα, πρώτη φορά τον συναντούσα, ο λογισμός μου ήταν εκεί, τι να πω στο απολυτίκιο. Μπορεί κάποιος να πει ιδιωτική τελετή ήταν ας το άλλαζες, εγώ όμως δεν ήθελα να το αλλάξω για λόγους αρχής.
Ξεκίνησε λοιπόν η τελετή και είχα λίγο τρακ, λογικό είναι πρώτη φορά συναντούσα τον Ανδρέα Παπανδρέου. Όταν έφθασε η στιγμή για το απολυτίκιο χαμογελώντας μου είπε «Παρακαλώ να πείτε ό,τι λέει το βιβλίο σας, ό,τι γράφει το βιβλίο σας». Πραγματικά το είπα όπως το γράφει το βιβλίο. Όταν τελείωσε η τελετή και καθίσαμε να πάρουμε έναν καφέ ξεκίνησε ο ίδιος τη συζήτηση σπάζοντας τον πάγο και μου είπε «Δεν το βρίσκω σωστό να αλλάζουν τα ιερά κείμενα της Εκκλησίας επειδή ορισμένοι οι οποίοι δεν έχουν γνώσεις το επιθυμούν. Εσείς να συνεχίσετε αυτή την τακτική». Αυτά τα λόγια του με εντυπωσίασαν, αυτό δείχνει ότι ο άνθρωπος δεν ήταν αποκομμένος από την Εκκλησία αφ΄ενός και αφ' ετέρου ήταν κύριος απέναντι στους συνομιλητές του και στον κληρικό που φιλοξενούσε και δεν ήθελε να φέρει σε δύσκολη θέση».
«Ο Πρόεδρος είχε νωρίς καταλάβει τον σπουδαίο ρόλο της Εκκλησίας στα εθνικά και κοινωνικά θέματα»
Στη συνέχεια ο π. Τιμόθεος αναφέρθηκε στον Ανδρέα Παπανδρέου και στον μύθο που όπως μας είπε σχηματίστηκε γύρω από τα θρησκευτικά του πιστεύω, ότι δηλαδή ήταν άθεος ή ότι δεν ενδιαφερόταν και πολύ για τα θρησκευτικά πράγματα. Ο π. Τιμόθεος μεταφέρει μια άλλη εικόνα και λέει χαρακτηριστικά: «Ο μακαρίτης ο Πρόεδρος είχε νωρίς καταλάβει τον σπουδαίο ρόλο που μπορούσε να διαδραματίσει η Εκκλησία στα εθνικά και κοινωνικά θέματα. Δεν είχε να κάνει αυτό με την προσωπική του τοποθέτηση απέναντι στη θρησκεία, αλλά στην τοποθέτησή του απέναντι στο ρόλο της Εκκλησίας, τον οποίο ήθελε αναβαθμισμένο. Ειδικά στα εθνικά και κοινωνικά θέματα. Πίστευε ότι μπορεί να διαδραματίσει πολύ σπουδαίο ρόλο η ορθόδοξη Εκκλησία στα εθνικά θέματα και ιδιαίτερα στα Βαλκάνια. Σαν άνθρωπος δεν είχε ποτέ αποκοπεί από την Εκκλησία, είναι μύθος αυτό που λέγεται ότι είχε αποκοπεί και υπήρξε άθεος. Η αμφισβήτηση υπήρχε στη ζωή του για ορισμένα θέματα που έχουν να κάνουν με τη θρησκεία, όμως ποτέ δεν απεκόπη, δεν ξέχασε τις ρίζες του».
Το κειμήλιο του ιερέα παπιού που είχε πάντα μαζί του
Ο π. Τιμόθεος Ηλιάκης αναφέρεται στη συνέχεια τις επικοινωνίας μας στις ιερατικές καταβολές τις οικογένειας Παπανδρέου και αναφέρει ένα περιστατικό το οποίο ελάχιστοι ίσως γνωρίζουν σχετικά με το ιερό κειμήλιο που είχε πάντα στο γραφείο του ο πρώην Πρωθυπουργός από τον ιερέα παππού του.
Επισήμανε λοιπόν ο π. Τιμόθεος τα εξής: «Μην ξεχνάμε ότι ο Παπανδρέου προερχόταν και από ιερατική οικογένεια αφού ο παππούς του ήταν ιερέας. Θα πω μάλιστα και κάτι που πολλοί λίγοι το γνωρίζουν, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε ένα κειμήλιο από τον παππού του, ένα επιγονάτιο το οποίο ήθελε να βρίσκεται πάντα στο γραφείο του. Κάποτε τον ρώτησα, γιατί ήθελα να μαθαίνω κοντά του, «Πρόεδρε γιατί έχετε πάντα στην διακόσμηση του γραφείου σας και το επιγονάτιο του παππού σας»; Μου απάντησε λοιπόν: «Μα δεν είναι σύμβολο σοφίας; όταν σκέφτομαι το κοιτάζω». Αυτή η απάντηση με εντυπωσίασε και τον ρώτησα «Κοιτάτε το επιγονάτιο όταν σκέφτεστε»; μου απάντησε: «Ναι όταν θέλω να πάρω σημαντικές αποφάσεις, αυτό είναι η ευχή του παππού μου», και συνέχισε την αφήγηση σημειώνοντας: «Αυτό το είπε ο Ανδρέας Παπανδρέου, τον οποίο πολλοί ως πολιτικό τον αμφισβήτησαν και τον αμφισβητούν, αλλά εμείς δεν τον κρίνουμε εδώ σαν πολιτικό, αλλά σαν άνθρωπο. Άλλωστε είναι δικαίωμα του καθενός να σκέφτεται και να συμπεριφέρεται πολιτικά όπως θέλει. Έχω ακούσει πάρα πολλά κοντά του και έχω ζήσει πολλές στιγμές σημαντικές. Θέλω να πω ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε βάθος στην πίστη του. Δεν ήταν θρησκόληπτος, ήξερε να ξεχωρίζει την ορθόδοξη πίστη από τη θρησκοληψία».
Η κλονισμένη υγεία και η μεταστροφή
Ο π. Τιμόθεος μίλησε επίσης και για το ρόλο τον οποίο έπαιξε η κλονισμένη υγεία του σε αυτή του τη μεταστροφή, αλλά και το βάθος της πίστης του Ανδρέα Παπανδρέου σε πολύ δύσκολες ώρες για την υγεία του. Για όλα αυτά μας είπε ότι: «Έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτό, στη μεταστροφή του η ασθένειά του. Όταν την πρώτη φορά χειρουργήθηκε στο Χέρφιλντ και μετά τον είδαμε και προσπαθούσαμε να του δώσουμε δύναμη του είπα «το καταφέραμε και αυτό, το περάσαμε, νικήσαμε». Μας διόρθωσε με τη φράση «Με τη βοήθεια του Θεού». Αυτή τη φράση την είπε ο Παπανδρέου δεν την είπα εγώ που είμαι κληρικός εγώ του είπα το νικήσαμε, το περάσαμε και με διόρθωσε «με τη βοήθεια του Θεού». Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Πρόεδρος δοκιμαζόταν από την ηλικία του, αυτό τον έφερνε πιο κοντά στο Θεό. Δεν μπορώ να πω ότι ήταν ένας άνθρωπος που ζούσε για το Θεό, αλλά του έδωσε την αφορμή η ασθένειά του να φιλοσοφήσει πάνω στο θέμα της θρησκείας, της αιωνίου ζωής, τη διδασκαλία της εκκλησίας μας, με διάκριση και πάντοτε ψάχνοντας. Διάβαζε πολύ».
Το συγκλονιστικό περιστατικό από τις ημέρες του Ωνασείου
Ο πνευματικός του Ανδρέα Παπανδρέου μας μετέφερε στη συνέχεια ένα συγκλονιστικό περιστατικό από τις μέρες του Ωνασείου, όταν ο ίδιος εκλήθη να τον μεταλάβει στην εντατική του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού κέντρου, καθώς εκείνες τις ημέρες των Χριστουγέννων του 1995 σχεδόν όλοι περίμεναν το τέλος του. Ο π. Τιμόθεος περιγράφει με τα παρακάτω λόγια το περιστατικό «Όταν ήταν στην εντατική στο Ωνάσειο ήταν θυμάμαι Χριστούγεννα και ζήτησαν να μεταλάβει. Εμείς περιμέναμε ότι θα πεθάνει, ήταν εκείνες τις μέρες η κατάσταση πάρα πολύ κρίσιμη. Τον μετάλαβα εγώ. Μπήκα στην εντατική του μετέδωσα τη Θεία Μετάληψη και σηκώθηκα να φύγω αμέσως χωρίς να πω τίποτα. Τότε μου έπιασε το χέρι και μου λέει «Δεν τα είπατε όλα τα λόγια», ήθελε να ακούσει και την ακολουθία της Θείας Ευχαριστίας. Έμεινα άφωνος. Δεν είχα δε προβλέψει να έχω μαζί μου το βιβλίο και εκείνη τη στιγμή ζητήσαμε ένα ιερατικό από το παρεκκλήσι που υπάρχει μέσα στο Ωνάσειο. Αυτό δείχνει το βάθος του ανθρώπου. Σε αυτό έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο το θέμα της υγείας του, αλλά και οι ατέλειωτες συζητήσεις που είχε με τη σύζυγό του, η οποία έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη μεταστροφή του».
Ο π. Τιμόθεος Ηλιάκης μίλησε επίσης και για τις εξαιρετικές σχέσεις που διατηρούσε ο Παπανδρέου με σημαντικές εκκλησιαστικές προσωπικότητες της εποχής του καθώς και τις συζητήσεις μαζί τους, συζητήσεις που μεταξύ των άλλων είχαν και ένα υπαρξιακό περιεχόμενο. Για αυτές τις συναντήσεις του ο π. Τιμόθεος μας είπε: «Στη μεταστροφή του αυτή έπαιξαν σημαντικό ρόλο και οι συζητήσεις του με σπουδαίους εκκλησιαστικούς άνδρες της εποχής του, άλλωστε συζητούσε και τέτοια θέματα με όποιον εκκλησιαστικό παράγοντα συναντιόταν, τον Αρχιεπίσκοπο Αμερικής το Μακαρίτη τον Ιάκωβο, με τον Αρχιεπίσκοπο Αλβανίας για τον οποίο είχε πολύ μεγάλο σεβασμό και εκτίμηση. Τον Μακαριστό Μητροπολίτη Ελβετίας Δαμασκηνό που συχνά τον επισκεπτόταν. Μαζί μου επίσης ώρες ολόκληρες είχε συζητήσεις, γιατί τον ενδιέφερε πάρα πολύ, ήθελε να μάθει. Επίσης εξομολογούνταν, είχε εξομολογηθεί, ήταν τακτοποιημένος σε αυτά τα θέματα. Όλα αυτά βέβαια ξεκίνησαν όταν ήρθε η δοκιμασία της υγείας του να τον συναντήσει. Εξομολογείτο λοιπόν πολύ συχνά».
Στη συνέχεια ο π. Τιμόθεος αποκαλύπτει τις σκέψεις του Ανδρέα Παπανδρέου για το μοναχισμό και τα Ορθόδοξα προσκυνήματα με χαρακτηριστικό παράδειγμα το θέμα της ανακήρυξης των Μετεώρων ως ιερού χώρου. Για αυτά ο π. Τιμόθεος είπε: «Αγαπούσε δε πολύ τον μοναχισμό, το Άγιον Όρος, μην ξεχνάμε ότι έπαιξε πολύ σπουδαίο ρόλο η απόφασή του να βοηθήσει τα Μετέωρα με το νόμο που έφτιαξε και ανακήρυξε τον ιερό χώρο των Μετεώρων. Τότε για να το πετύχει αυτό ήρθε σε ρήξη και με βουλευτές του κόμματός του στο Νομό Τρικάλων και με τους τοπικούς παράγοντες , όμως επέμενε γιατί κατάλαβε ότι πρέπει οι μοναχοί των Μετεώρων, όπως και του Αγίου Όρους να απολαμβάνουν με ησυχία την χάρη του Θεού και να εκτελούν τα καθήκοντά τους χωρίς να ενοχλούνται. Για να πετύχει τότε να γίνει ο νόμος με τον οποίο τα Μετέωρα εκηρύτοντο χώρος ιερός έδωσε μάχη ο ίδιος. Έφθασε δε σε σημείο να πει ότι θα προχωρούσε ακόμα και σε διαγραφές βουλευτών αν δεν το δεχθούν».
Η κόκκινη γραμμή με τους Πατριάρχες
Σε αυτή την αποκαλυπτική συνομιλία ο π. Τιμόθεος μίλησε και για την ανοικτή γραμμή που ήθελε να έχει ο Ανδρέας Παπανδρέου με τους προκαθημένους των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων, τονίζοντας ιδιαίτερα την ύπαρξη μιας «κόκκινης γραμμής» απ'ευθείας επικοινωνίας με το προσωπικό του γραφείο σε εικοσιτετράωρη βάση, στην οποία μπορούσαν να καλέσουν οι προκαθήμενοι των Πατριαρχείων. Για το θέμα αυτό ο π. Τιμόθεος σημείωσε τα εξής: «Ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε καταλάβει ότι αν η Ορθοδοξία είναι ενωμένη θα μπορούσε να διαδραματίσει πολύ σπουδαίο ρόλο στα εθνικά θέματα. Γι' αυτό επιδίωξε και πέτυχε να υπάρξει μια αξιοπρεπής διαβίωση των πατέρων που ζουν και εργάζονται στα Πατριαρχεία, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αλεξάνδρεια, στα Ιεροσόλυμα. Επιδίωξε να έχει απ΄ ευθείας επαφή με τους προκαθημένους, οποιαδήποτε ώρα το εικοσιτετράωρο αν κάποιος προκαθήμενος πρεσβυγενών πατριαρχείων ήθελε κάτι, είχε την ευχέρεια να επικοινωνεί απ΄ ευθείας με τον ίδιο. Στο γραφείο του υπήρχε και ανάλογη γραμμή ώστε να του εκθέτει κάθε προκαθήμενος, το θέμα που απασχολούσε κάποιο Πατριαρχείο. Το θέμα το έβλεπε αμέσως ο ίδιος και το επέλυε. Τώρα τι έγινε αυτό το τηλέφωνο με τους επόμενους Πρωθυπουργούς δεν μπορώ να σας πω.
Ήθελε να υπάρχει ενότητα μεταξύ των Ορθοδόξων προκαθημένων και με τη διορατικότητα που τον διέκρινε είχε ήδη δει τον τρόπο με τον οποίο κινούνταν το Βατικανό στα Βαλκάνια και ήθελε μια αντίστοιχη πολιτική να ακολουθηθεί από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Έβλεπε από τότε την απειλή του μουσουλμανικού τόξου στα Βαλκάνια και ήθελε να υπάρξει ένα αντίστοιχο ορθόδοξο τόξο, γι' αυτό φρόντισε να αναβαθμιστούν οι σχέσεις με την Εκκλησία της Σερβίας, με την Εκκλησία της Ρωσίας. Επίσης εκείνο που τον ενδιέφερε πολύ ήταν η αξιοπρεπής παρουσία. Δεν μπορούσε να υπάρχουν στην Αλεξάνδρεια, ας πούμε, κληρικοί που να μην έχουν ασφάλεια, να μην έχουν μισθό, στα Ιεροσόλυμα το ίδιο, στην Κωνσταντινούπολη το ίδιο. Πάντα έβρισκε σε συνεργασία με τους Πατριάρχες λύση στα προβλήματα που προέκυπταν. Αυτό το έκανε περισσότερο διότι πίστευε στη δύναμη της Ορθοδοξίας. Ήθελε την Ορθοδοξία πιο ζωντανή στα θέματα τα εθνικά και τα κοινωνικά».
Η Αγία Ζώνη στο Μέγαρο Μαξίμου
Με λεπτομέρειες αναφέρεται ο π. Τιμόθεος Ηλιάκης και στην μεταφορά της Αγίας Ζώνης από τη Μονή Βατοπεδίου στο Μέγαρο Μαξίμου, όταν ο ίδιος ο τότε Πρωθυπουργός ζήτησε να την μεταφέρουν εκεί για να προσκυνήσει το ιερό κειμήλιο. Ο π. Τιμόθεος θυμήθηκε για το γεγονός αυτό τα εξής: «Εκείνο που θέλω να τονίσω είναι ότι στη μνήμη μου υπάρχει πάντα και θα παραμείνει όσο ζω ο σεβασμός που έδειχνε απέναντι στην ιστορία της Εκκλησίας και της Ορθοδοξίας. Ήταν ένας μεγάλος σεβασμός που με είχε εντυπωσιάσει. Ήθελε να μάθει για τα πάντα και έσκυβε με ιδιαίτερο σεβασμό και ευλάβεια σε ότι αφορούσε τα θέματα αυτά.
Όταν είχε έρθει στην Αθήνα η Αγία Ζώνη και μάλιστα ήρθε δύο φορές στην Αθήνα, ήρθε τη μία φορά ιδιωτικά για λόγους που δεν τους γνωρίζω εγώ. Ζητήθηκε λοιπόν μια από αυτές τις φορές να πάει και στο Μέγαρο Μαξίμου για να προσκυνήσει ο Πρωθυπουργός. Αμέσως το αίτημα έγινε δεκτό και πήγε. Ήμουν κι εγώ παρόν και είδα κι εκεί ότι προσκύνησε με ευλάβεια. Θυμάμαι ότι ρώτησε με ενδιαφέρον τον Γέροντα Εφραίμ της Μονής Βατοπεδίου για την ιστορία της Αγίας Ζώνης και όταν έφυγαν, γιατί η επίσκεψη διήρκησε λίγη ώρα, στη συνέχεια ζήτησε να του φέρουν όλη τη βιβλιογραφία που υπάρχει σχετικά με την Αγία Ζώνη και τη Μονή Βατοπεδίου.
Του είπα «κύριε Πρόεδρε είναι πολλά τα βιβλία», μου απάντησε «όχι θέλω να τα δω όλα». Έτσι με την ησυχία του την ελεύθερη ώρα του μελέτησε πώς πήγε το κειμήλιο εκεί, πώς διασώθηκε και μετά δεν περιορίστηκε σε αυτό, ζήτησε να τον ενημερώσουν οι Υπουργοί του τι έχουν κάνει για τη διαφύλαξη του αγιορειτικού πολιτισμού. Από εκεί μάλιστα προχώρησε και η ίδρυση του Κέντρου Διαφύλαξης Αγιορειτικού Πολιτισμού που υπάρχει μέχρι και σήμερα».
