Το format των reality πρωτοήρθε στην Ελλάδα λίγο μετά το millennium και έκτοτε έγινε βασικό συστατικό στα προγράμματα των τηλεοπτικών σταθμών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα μεγάλο ποσοστό των τηλεθεατών να κολλήσει με τα ελαφριάς μορφής ψυχαγωγικά σόου και να εισέλθει στο λεγόμενο «σύνδρομο της κλειδαρότρυπας».

Το πρώτο reality που ήρθε στη χώρα μας είναι το γνωστό σε όλους πλέον «Big Brother». Το μακρινό 2001 κανείς δεν περίμενε πως τα reality shows θα δημιουργήσουν δυστοπία στην ποιότητα της τηλεοπτικής πραγματικότητας, πόσο μάλλον ότι θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν εν έτει 2020. Τελικά δεν καταφέραμε να νικήσουμε το «σύνδρομο της κλειδαρότρυπας» και σήμερα είμαστε «φυλακισμένοι» μέσα στις ζωές των άλλων που βλέπουμε στα reality.

Η καραντίνα, ως απόρροια της υγειονομικής κρίσης, ήρθε και κούμπωσε ιδανικά στην παραγωγή και μετάδοση ακόμη περισσότερων reality shows (βλ. «Bachelor», «GNTM», «Big Brother»). Η συνεχής παραμονή στο σπίτι έδωσε στους ιθύνοντες των τηλεοπτικών σταθμών το πάτημα που αναζητούσαν, αυτό της αναγκαιότητας.

Όταν η πλειονότητα των ειδήσεων μιλάει για θανάτους, καταστροφές και εγκλεισμό, ο τηλεθεατής στρέφεται σε κάτι που δεν δίνει τροφή για σκέψη, είναι ευχάριστο και δεν χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση. Το επικίνδυνο είναι όταν αυτό γίνεται ένα απαραίτητο αντίβαρο στη ζωή του εκάστοτε δέκτη. Ένα αντίβαρο που, μετά τη σκέψη «ευτυχώς είμαστε καλά», προσφέρει ενδεχομένως την ψυχική ισορροπία που αναζητά ο τηλεθεατής.

Αυτό που θέλει ο μέσος τηλεθεατής

Σταδιακά το «σύνδρομο της κλειδαρότρυπας» αρχίζει και μας κάνει να νιώθουμε μια σχετική ευφορία, καθώς τα reality δεν διαπραγματεύονται και πολύ σοβαρά θέματα. Συγχρόνως, δεν μας ωθούν να σκεφτόμαστε περισσότερο και σε καμία περίπτωση δεν ακονίζουν την κριτική μας σκέψη.

Ο μέσος τηλεθεατής, αυτός δηλαδή που παρασύρεται και είναι μέρος της μάζας, χωρίς να έχει ιδιαίτερα εκλεπτυσμένα γούστα, ξέρει πολύ καλά τι θέλει. Και τα reality είναι εκεί, προσφέροντας απλόχερα την τηλεοπτική τους όαση. Έπειτα από μια κουραστική μέρα γεμάτη άγχος και υποχρεώσεις, ο μέσος δέκτης θέλει απλώς κάτι να παίζει στην τηλεόραση, χωρίς να του δίνει την πλήρη προσοχή του, για να αδειάσει το κεφάλι του από τις έγνοιες.

Το κομμάτι της ταύτισης και η θεωρία των 16 επιθυμιών

Παράλληλα, ένας εξέχων παράγοντας είναι αυτός της ταύτισης του τηλεθεατή με τους «ήρωες», δηλαδή τους διαγωνιζόμενους των reality. Αυτή η ανάγκη φαίνεται πως προκύπτει και από τη θεωρία των 16 επιθυμιών (16 basic desires) του Αμερικανού ψυχολόγου Στίβεν Ράις.

Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, οι άνθρωποι δίνουν προσοχή σε ερεθίσματα που σχετίζονται με την ικανοποίηση των πιο βασικών κινήτρων τους, τείνοντας να αγνοούν τα υπόλοιπα. Η σκέψη γύρω από αυτή τη θεωρία φαίνεται πως ξεκινά από τον Αριστοτέλη. Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος θεωρούσε σημαντικά τα τελικά κίνητρα της ανθρώπινης ζωής, γιατί φανερώνουν τους πιο θεμελιώδεις σκοπούς της συμπεριφοράς.

Κάποιες από αυτές τις επιθυμίες είναι: Η περιέργεια, η πείνα, η κυριαρχία, η κοινωνική υπεροχή, ο ανταγωνισμός, το σεξ, η ασφάλεια και η συντροφικότητα.

Μιλώντας με τη μεταπτυχιακή φοιτήτρια Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Μαρία Μυρτώ Κασιμάτη καταλαβαίνουμε πως τα αίτια παρακολούθησης των reality δεν είναι τόσο επιφανειακά όσο νομίζαμε.

Η κα Κασιμάτη αναφέρει χαρακτηριστικά: 

«Σύμφωνα με τη θεωρία, οι άνθρωποι αναζητούν ευχαρίστηση από 16 βασικές επιθυμίες και επικεντρώνονται σε εκείνες που είναι ισχυρότερες και πολύτιμες, σύμφωνα με τα ατομικά χαρακτηριστικά τους. Σύντομα, όταν ένας στόχος επιτυγχάνεται, η επιθυμία επανέρχεται και πρέπει να ικανοποιηθεί εκ νέου. Για παράδειγμα, λίγες ώρες μετά το φαγητό η πείνα επανεμφανίζεται. Σύμφωνα με τον Reiss, ένας από τους σκοπούς της κοινωνίας μας είναι να παρέχει ευκαιρίες στους ανθρώπους να βιώνουν επανειλημμένα την ευχαρίστηση εκπλήρωσης αυτών των 16 βασικών επιθυμιών.

Η θεωρία των 16 βασικών επιθυμιών υποδηλώνει ότι η παρακολούθηση τηλεοπτικών εκπομπών εξαρτάται από τις βασικές επιθυμίες του ατόμου. Λόγου χάρη, τα άτομα που έχουν έντονα κίνητρα για κοινωνικοποίηση ενδιαφέρονται για προγράμματα που απεικονίζουν ομάδες.

Ενώ μερικοί επικρίνουν το χαμηλό ηθικό επίπεδο των εκπομπών και την εκμετάλλευση των συμμετεχόντων, άλλοι θεωρούν αυτά τα προγράμματα ελκυστικά, καθώς εκφράζουν τη βασική ανθρώπινη ανάγκη για αλήθεια και γνησιότητα.

Οι τηλεθεατές συνδέονται περισσότερο με χαρακτήρες που μοιάζουν με τη δικής τους δημογραφική και ψυχογραφική ταυτότητα.

Τα κοινά ατομικά χαρακτηριστικά με τους παίκτες και οι αντίστοιχες επιτυχίες - αποτυχίες τους εσωτερικοποιούνται ως επιτυχίες - αποτυχίες των τηλεθεατών. Έχει φανεί από μελέτες ότι όσο αυξάνεται ο παράγοντας “ρεαλισμός” στα τηλεοπτικά προγράμματα, αυξάνονται και τα επίπεδα “συγγένειας” μεταξύ των τηλεθεατών και των παικτών.

Στα reality τις περισσότερες φορές απλοί άνθρωποι είναι οι κύριοι χαρακτήρες του τηλεοπτικού προγράμματος («Survivor», «Big Brother»). Όσοι άνθρωποι έχουν μεγαλύτερο κίνητρο να νιώσουν κοινωνική υπεροχή και προσοχή αντιλαμβάνονται τους “πραγματικούς” χαρακτήρες των reality σαν τους εαυτούς τους, που θα μπορούσαν να κερδίσουν μεγαλύτερη εύνοια από τους διάσημους αστέρες της τηλεόρασης όταν συμμετέχουν σε ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα. Το ενδιαφέρον εκατομμυρίων τηλεθεατών να παρακολουθήσουν τις ζωές αυτών των παικτών υποδηλώνει ότι είναι άξιοι προσοχής, άρα και οι τηλεθεατές είναι σημαντικοί.

Οι τηλεθεατές των reality ενθαρρύνονται περισσότερο από κίνητρα εκδίκησης και ανταγωνισμού. Η επιθυμία για εκδίκηση συνδέεται στενά με την απόλαυση του ανταγωνισμού. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι άτομα που αποφεύγουν τη βία συνήθως δεν παρακολουθούν εκπομπές με διαπροσωπικές συγκρούσεις.

Ακόμη, επειδή τα reality shows παρακολουθούνται ευρέως είναι συχνά θέμα συζήτησης στο γραφείο. Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη ότι οι πιο κοινωνικοί άνθρωποι είναι πιο πιθανό να παρακολουθούν τέτοιου είδους προγράμματα».

Η περιέργεια δεν αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην παρακολούθηση των reality

Αναλύοντας τη συγκεκριμένη θεωρία, διαπιστώνουμε πως υπάρχουν βαθύτερα στρώματα που εξετάζονται στο ψυχολογικό προφίλ του εκάστοτε τηλεθεατή. Κάθε δέκτης φαίνεται πως παρακολουθεί κάποιο reality γιατί εκπληρώνει μια βασική του ανάγκη, χωρίς απαραίτητα να το κάνει συνειδητά.

Έτσι, η παρακολούθηση των reality shows συνδέεται σε μικρότερο βαθμό με το κίνητρο της περιέργειας, της ηθικής αποδέσμευσης αλλά και της ηδονοβλεψίας.

Μήπως τελικά πρέπει να αναρωτηθεί ο καθένας ξεχωριστά τους λόγους των τηλεοπτικών του προτιμήσεων;